Kapitalistleşen ve modernleşen Osmanlı Devleti’nde 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fermanı ile birlikte eğitimde atılan adımların hem merkezileşmesi hem de hukuki bir metne dönüşmesi Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile olmuştur. Bu anlamıyla nizamname, Osmanlı eğitim tarihinde adeta bir dönüm noktası olarak kabul edilir.
Bu nizamnameyle, başkent İstanbul’da mevcut olan ve taşrada kurulması planlanan okullar tek bir hukuki metinde bütünleştirilmiştir. Nizamname aynı zamanda, taşra maarif meclislerinin kurulmasını da öngörüyordu.
Nizamnamenin hazırlanmasında Fransa Eğitim Bakanı Jean Victor Duruy’un önemli katkısı olmuştur. 198 maddeden oluşan nizamnamede ana hatlarıyla aşağıda bulunan eğitim sorunları konusunda düzenlemelere yer verilmiştir.
1- İlköğretim meselesi ele alınmıştır.
2- Ortaöğretim meselesi ele alınmıştır.
3- Öğretmen yetiştirme sorunu ele alınmıştır.
4- Bir üniversite kurulması planlanmıştır.
5- Özel öğretim sorunu ele alınmıştır.
6- Okullara için gerekli olan kitapları telif veya tercüme yoluyla temin edecek Daire-i
İlmiye planlanmıştır.
Nizamnameyle; eğitim ve öğretim alanında birçok yenilik hayata geçirilmeye çalışılmıştır.
-Önemli bir eğitim konusu olan ilköğretime devam zorunluluğu getirilmiştir.
-Osmanlı İmparatorluğu’nda değişik nitelikteki okulların yasal olarak tek bir çatı altında birbirlerine entegre edilmesi ve bütün imparatorluk topraklarında faaliyet gösterecek müfettişlerle denetlenmesi hedeflenmiştir. Okullarda uygulanacak olan öğretim metotlarının, resmi olarak belirlenmesine karar verilmiştir.
-Ülke genelinde okullaşmanın artırılmasının dışında aynı zamanda bu okullarda verilecek öğretimin ve eğitmenlerin de niteliksel gelişimini de amaçlanmıştır.
-Genel öğretimin ilk basamağı olan sıbyan mekteplerinin her belde ve köyde en az bir tane olmak üzere açılması hedeflenmiş, bu mekteplerin kız, erkek, Müslim ve gayrimüslim olmak üzere her birinin dört yıllık okullar haline getirilmesi planlanmıştır.
-Öğretmenlik mesleği için belli ölçütler getirilmiş ve böylece öğretmen okullarının açılması sağlanmıştır.
-Öğretmenlere terfi sistemi getirilmiştir. Yani öğretmen yetiştiren bir üst öğretime devam imkânı sağlamıştır. Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimat müfredat programına meslek bilgisine yönelik dersler konularak öğretmenlerin mükemmel yetişmeleri amaçlanmış ve bu okulların kütüphane, laboratuvar vb. ihtiyaçları düşünülmüştür.
-İlk defa bütün bu sistemi finanse edecek bir eğitim vergisinden bahsedilmiştir.
Maârif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlandıktan sonra birçok orta, yüksek teknik ve mesleki okullar açılmıştır. Türkçenin öğretim alanında yaygınlaşması, yeni kavram, kelime ve terimlerin dilimize yerleşmesi, birçok dilden edebi, felsefi ve tarihi eserlerin Türkçeye tercümelerinin yapılması yine bu nizamname sayesinde olmuştur.
Maârif-i Umumiye Nizamnamesi, 1913 Tedrisât-ı İbtidâiye Kanun-ı Muvakkati’ne kadar yürürlükte kalmış, hem kamusal eğitim alanı, hem de nezâretin işleyişi açısından kapsamlı bir yasal yapı oluşturmuştur.
Kaynaklar
Mine ÇAĞIR. Yrd. Doç. Dr. İbrahim Caner TÜRK. 1869 MAARİF-İ UMUMİYE NİZAMNAMESİ VE TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ
Selçuk Akşin Somel. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi.
