Eğitimde fırsat eşitliği; bireyin cinsiyeti, anne-babalarının ekonomik ve toplumsal durumu, yaşadığı çevre, dini, mezhebi, ırkı gibi dış nedenler hesaba katılmadan tüm çocukların, yetenekleri ve ilgileri doğrultusunda eğitim ve öğrenim olanaklarından yararlanması demektir.
Türkiye, uluslararası belgelerde yer alan ‘Eğitim Hakkı’ kavramının hayata geçirilmesi için ulusal mevzuatta gerekli yasal düzenlemeleri yapma noktasında baştan bu yana üzerine düşen sorumlulukları yerine getiren ülkeler arasındadır.
Bu yasal düzenlemeler arasında Anayasa, Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı, Cumhurbaşkanlığı, Eğitim ve Öğretim Politikaları Kurulu önerileri, Orta Vadeli Program’a göre Yeni Ekonomi Programı (YEP), 2023 Eğitim Vizyonu ve bunlara ek olarak bir takım kalkınma ve strateji planları bulunmaktadır. Milli Eğitim Temel Kanunu da eğitimde genellik ve eşitliğin öneminin altını çizmekle, eğitim kurumlarının hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanımasına, ya da dil, ırk, cinsiyet, engellilik ve din ayrımı gözetmesine izin vermemektedir.
Ancak bu yasal düzenlemelere rağmen eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması ya da benzer şekilde eğitimde eşitsizliklerin azaltılması noktasında aynı başarının gösterildiği söylenemez.
Eşitsizlik kaynağı olarak yoksulluk
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) yoksulluğu “insanların temel ihtiyaçlarını karşılayamama durumu” olarak tanımlar ve “dar” ve “geniş” olmak üzere iki farklı seviyede ele alır. Dar anlamda yoksulluk “açlıktan ölme”yi içermekteyken, geniş anlamda yoksulluk, “gıda, giyim ve barınma gibi olanakları yaşamlarını devam ettirmeye yettiği halde toplumun genel düzeyinin gerisinde kalmayı” ifade eder.
Sosyal kapsayıcılık puanı %67 olan Türkiye, bu ölçekte PISA’ya katılan 78 ülke arasında 59. sırada yer almaktadır. Bu düşük puan, farklı sosyoekonomik arka planlardan gelen öğrencilerin aynı okullarda eğitim alma olasılığının düşük olduğunu göstermektedir. Bunun sonucu olarak, okullar öğrencilerin sosyoekonomik düzeyine ve gösterdikleri akademik başarıya göre ayrılmıştır.
ARISE Projesi
Eğitimde eşitsizliği azaltmak için Avrupa Komisyonu fonlarıyla Arnavutluk, Bosna-Hersek, Kosova, Kuzey Makedonya, Sırbistan ve Türkiye’de uygulanan Eğitimdeki Eşitsizliğin Azaltılması (ARISE), projesi geliştirilmiş ve uygulamaya konulmuştur. Projenin amacı yararlanıcı ülkelerdeki sivil toplum kuruluşlarının politika geliştirme ve savunu kapasitelerini bölgesel işbirlikleri ve ulusal koalisyonlar aracılığıyla güçlendirerek sosyoekonomik olarak dezavantajlı çocukların okul ortamındaki sosyal dahiliyetini artırmak, onları hedef alan pilot projeler yürütmek ve eğitim paydaşlarının farkındalıklarını geliştirmektir.
Eşitsizliği azaltmak için uygulanan projeler
MEB, okullar arası başarı farklarını azaltmak için hem ARISE çerçevesinde hem de eğitim sisteminin gerekliliklerinden hareketle değişik tarihlerde çeşitli projeler uygulamıştır. Bu projeler farklı öğrenme düzeylerini destekleyen, farklı hedefler doğrultusunda uygulamaya konulan Destekleme ve Yetiştirme Kursları (DYK), İlkokullarda Yetiştirme Programı (İYEP), Özel Eğitim Uygulamaları, Okul Öncesi Eğitime Erişimi Artırma, Okul Yemeği Hizmetinden Ücretsiz Yararlanma, PIKTES ve Uyum Sınıfları, Ücretsiz Ders Kitabı Dağıtımı, Taşıma Yoluyla Eğitim, Pansiyon ve Bursluluk Hizmetleri, Şartlı Eğitim Yardımı ve Mesleki Eğitimde 1.000 Okul projesi gibi çeşitli projelerdir.
Ulusal İzleme ve Değerlendirme Birimi
MEB, uygulanan projeleri ve eğitim sistemini farklı göstergelerden sürekli izlemek, gerekli iyileştirmeler yapmak için 2019 yılında bünyesinde ‘Ulusal İzleme ve Değerlendirme Birimi’ kurmuştur. MEB tarafından başarı farklarını azaltmak için uygulanan projelerin verimlilikleri de bu birim tarafından izlenmekte ve değerlendirilmektedir.
Eğitimde geliştirilen politikalar ve atılan adımların etkilerinin belirlenmesi veriye dayalı çalışmalar yapılmasına bağlıdır. Zira eğitim, yapısı dolayısıyla dinamik bir alandır ve yapılan iyileştirmelerin sonuçlarının elde edilmesi uzun zaman almaktadır. Dahası, aynı zaman aralığında yapılan iyileştirmelerin etkilerini değerlendirmek de ayrı bir zorluktur. Bu nedenlerle, eğitim uygulamalarının etkilerini belirlemek için izleme çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmalar sayesinde uygulamaların kısa ve uzun vadeli etkileri belirlenebilmektedir. Ulusal İzleme ve Değerlendirme Birimi tarafından, eğitim politikalarının etkileri konusunda periyodik izleme çalışmaları yapılmaktadır. Elde edilen sonuçlar kamuoyu ve eğitim paydaşlarıyla raporlar aracılığıyla paylaşılmaktadır.
Özellikle son iki yıldır yaşanan pandemi kaynaklı okul kapanmaları ve uzaktan eğitimde yaşanan fırsat eşitsizlikleri eğitim sisteminin yapısını ve dezavantajlı bölgelerdeki çocukların durumunu olumsuz şekilde etkilemiştir. MEB tarafından uygulanan, eğitimde eşitsizliği azaltıcı projelerin yeniden gözden geçirilerek geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi gereklidir.
Kaynaklar
Kayıhan Kesbiç. ARISE Eğitimde Eşitsizliğin Azaltılması Projesi Türkiye Ulusal Raporu-ERG
Mahmut ÖZER , Cem GENÇOĞLU, H. Eren SUNA. Türkiye’de Eğitimde Eşitsizlikleri Azaltmak İçin Uygulanan Politikalar. OMÜ Eğitim Fakültesi Dergisi. 2020, 39(2), 294-312
